DURG BHANDAR

दोनेक वर्षांपूर्वी फेसबुक वरील पोस्टमुळे दुर्गभांडारची प्रथम ओळख झाली. सोबतची छायाचित्रे कुतूहल वाढवणारी होती. तेव्हाच `कधीतरी जायचं!’ अशी खूणगाठ मनाशी बांधली. मध्यंतरीच्या काळात अचानक प्रकाशात आलेली ठिकाणं म्हणजे `संधन खोरे’ आणि `दुर्गभांडार’, फारशी प्रचलित नसलेली अनवट वाटेवरची ही दुर्गम ठिकाणं.

Google map वर चाळा म्हणून `दुर्गभांडार’चा आभ्यास झाला होता. या दुर्गाची भौगोलिक रचना मोठी विस्मयकारक आहे. नाशिकजवळ क्षेत्र त्र्यंबकेश्वर येथे गोदावरीचा उगम आहे. त्रिंबक हे गाव डोंगरांनी वेढलेलं आहे. पूर्वेला ब्रह्मगिरी आहे, तर दक्षिणेकडे पंचलिंगी डोंगरांची माळ आहे. गोदावरीचा उगम ब्रह्मगिरीवर होतो, परंतु ही गंगा पायथ्याशी असलेल्या गंगाद्वार येथे पुन्हा प्रकट होते. ब्रह्मगिरीला  खेटून उत्तरेकडे `दुर्गभांडार’ आहे.

दक्षिणोत्तर पसरलेल्या सहयाद्रीचा  गाभा अग्निजन्य Basalt खडकाचा आहे. माळशेज घाटाच्या उत्तरेकडे ह्याच खडकाचा स्वभावधर्म बदलल्यासारखा वाटतो. उत्तरेकडील पर्वतराजीतील खडक अधिक कणखर असावा, आणि ह्यामुळेच इथल्या बहुतेक किल्ल्यांवर  उत्कृष्ट खोदकाम/कोरीवकाम नजरेस पडते. त्रिंबक मधून १६ नोव्हेंबर  रोजी सकाळी आम्ही ब्रह्मगिरीच्या माथ्यावर जाण्यास निघलो. गावापासून  ब्रह्मगिरीचे पठार साधारणतः १५०० फूट उंचीवर आहे. सुरवातीची वाट ७०० फूट चढून गर्द झाडीच्या टप्प्यावर पोचते. ही  सावलीतली वाट दक्षिणेकडे घळीतील पायऱ्यांच्या वाटेपर्यंत पोचते. याच वाटेवर एक ऐतिहासिक धर्मशाळा लागते.

ह्या सफरीसाठी निघतांनाच, खडी चढाई, अवघड  वाट आणि स्वतःच्या फिटनेस बद्दल साशंकता असे विविध बागुलबुवा मनात डोकावत होते. पण त्रिपुरी  पौर्णिमेच्या मुहूर्तावर दुर्गभांडारवर रात्रीचा मुक्काम हे आकर्षण फार मोठं होतं. सोबत भक्कम सवंगडी होते म्हणून खूप मजाही आली.

पुढचा टप्पा सुमारे ८०० फूटांचा ! ब्रह्मगिरीच्या बेलाग कड्याला भिडणाऱ्या  एका उभ्या घळीतून ६००/७०० पायऱ्यांची कोरून काढलेली वाट थक्क करणारी आहे. सुमारे १२०० वर्षांपूर्वी अशा धर्तीचे सुबक काम करणारे कारागीर आजच्या तंत्रज्ञानाच्या जमान्यात देखील अचंबित करणारे आहेत.

१५०० फूटांची चढाई संपवून, समुद्रसपाटी पासून ३५०० फूटांवर  असलेल्या ब्रह्मगिरीच्या पठारावर पोचताच, थंडगार वारा आणि विहंगम दृश्य पाहताच, मिनिटभरातच लागलेली धाप आणि पायातले गोळे ह्यांचा आपल्याला विसर पडतो. इथून  पुढे आम्ही उत्तरेकडील दुर्गभांडारकडे निघणार होतो. बहुतेक मित्रांनी दिलेल्या सल्ल्यानुसार दुर्गाची वाट पश्चिमकड्यावरील जटाशंकराच्या मंदिराकडून जाणारी होती. वरच्या टपरीवर स्थानिक मंडळींकडून पूर्वकड्यावरून जाणारी काहीशी अवघड वाट  असल्याचे कळले. समोर दूरवर दुर्गभांडाराचे उत्तरटोक आणि काहीशी धडकी भरवणारा पूर्व कडा दिसत होता. काही काळ संभ्रमावस्थेत घालविल्यावर, ‘बिकट वाट, वहिवाट’ करण्याचे ठरले. उजवीकडे पोटात खळगा पाडणारी १००० फूटांची आ वासलेली  दरी असणार होती. एकमेकांची साथ होतीच, परंतु ह्या घसरड्या वाटेवर काळजी घेणे अत्यावश्यक होते.

अहो आश्चर्यम ! आम्ही ब्रह्मगिरीच्या उत्तर टोकावर पोचलो. दक्षिणोत्तर पसरलेले सुमारे १०० फूट लांब आणि २ फूट रुंद टाकं पश्चिमेकडच्या  कड्या लगत दिसलं. जवळ जाताच लक्षात आलं, सुमारे २०० फूट खोल उतरत जाणारा दगडात कोरून काढलेला तो एक जिना होता ! उत्तरेकडच्या टोकाकडे पोचताना, दुर्गभांडार समोर उभा ठाकतो. मेंदूला पोखरणारा एकच प्रश्न होता, याला पोचणारी वाट  कुठे आहे? पाताळात उतरणाऱ्या पायऱ्यांनी अर्धं उत्तर सापडलं होतं !

छोटेखानी खिडकीवजा दरवाज्यातून सरपटत  बाहेर पडल्यावर, आपण दुर्गभांडारला जोडणाऱ्या एका चिंचोळ्या धारेवर पोचतो. आम्ही हिचं नाव ठेवलं ‘बाल्कनी’. ही  धार सुमारे ३५० फूट लांब आणि जेमतेम १० फूट रुंद आहे. दोन्ही बाजूस १००० फूट  कोसळत जाणारी खाई होती. दुर्गभांडारच्या कड्याच्या पोटातून कोरून काढलेय तश्याच पायऱ्यांच्या वाटेने आपण माथ्यावर पोचतो.

दुर्गभांडार दक्षिणोत्तर पसरलेला आहे. माथ्यावर दोन घरांची पुसट जोती आणि पाण्याची दोन टाकी आहेत. टाक्यांचं पाणी गोड आणि चवदार! भणाणणाऱ्या वाऱ्यात वस्तीसाठी  चांगला निवारा नाही. उत्तरेच्या टोकावर बुरुजासारखी, इंग्रजी L सारखी कोरून काढलेली जागा आहे. इथे पोचतांना, शेवटची पायरी उरात धडकी भरवणारी! अचानक १००० फूट खाली तळात दिसणारं तळेगाव कासुर्ली. इथे फार जपून, नाहीतर निश्चित गच्छंति !!!

बुरुजावरील मुक्कामाच्या ठिकाणी आम्ही दुपारी चार वाजताच पोचलो. सभोवतालचं  दृश्य अवर्णनीय होतं. पश्चिमेकडे तळेगावचा जलाशय, आग्नेयेकडे  खोलवणात   दिसणारी  त्रिंबकनगरी. ब्रम्हगिरी परिसरातच भाविकांच्या गर्दीमुळे माकडांचीही गर्दी आहे. पुढील सुमारे अडीच तास पूर्वजांचे अनेक प्रतिनिधी आम्हाला वाकुल्या दाखवून गेले. काठी उगारताच फिस्कारत अंगावर येणारे भाऊबंद तापदायक होते. जागता पहारा आवश्यक होता. या ससेमिऱ्यातून सुटकेची वाट पाहतांना, मी अनावधानाने  ‘गंगा तेरा पानी अमृत’ असं  गाणं  भसाड्या आवाजात गायला सुरवात केली. आणि कोण आश्चर्य! माकड चेष्टा अर्धवट सोडून सर्व टोळी अचानक पसार झाली. गाण्याचे शब्द किवा भसाडा आवाज, कशात जादू होती कोण जाणे !

फरफरणाऱ्या थंडगार वाऱ्याव्यतिरिक्त निःशब्द शांतता, अगदी जवळून तरंगत घिरट्या घालणारी गिधाडं, मधेच चित्कारणारे  ससाणे – सारं वातावरणच अद्भुत होतं. हळूहळू दरीतील  दिवे उजळू लागले.  त्रिंबकेश्वराच्या मंदिरातून  उमटणारा घंटानाद आणि कुठल्याश्या आरतीचे स्वर, मावळतीला अंधुक होत जाणारं  लालभडक सूर्यबिंब, तर अंजनेरीच्या दिशेला  उगवणारा त्रिपुरी पौर्णिमेचा चंद्र, आमच्या नकळत आम्हीही निःशब्द  झालो होतो. हाताला सुखावणारा चहाचा उबदार स्पर्श होता, कुठलीही घाई नव्हती, विवंचना नव्हत्या, अलगद जाणवणारी थंडी होती, दुर्गभांडारच्या उत्तर टोकावर म्हटलं तर आम्ही स्थानबद्ध होतो. दगडात कोरून काढलेल्या कातळमायेच्या  कुशीत मन मात्र स्वछंदपणे  विहंगाप्रमाणे एका तरल अवस्थेत तरंगत होतं.