साहसे श्री: प्रतिवसति

It was a great pleasure to listen to you. We were amazed listening to your experiences.

• Rahul Narute, Director, AMTCPL. 3^rd October 2021

It was pleasure sharing the dais with you on Sunday evening at the Foundation Day function of my distributor. I was very much impressed with your presentation and the journey of High Places and the various unique experiences that you shared. We are planning to arrange a Outdoor Training program again at Garudmaachi sometime during early January 2022. Warm Regards, 

• Dhiren Gupte, CMD, Marks Technosystems Pvt Ltd.

आठ/दहा दिवसांपूर्वी एका कार्यक्रमाला प्रमुख पाहुणा म्हणून जाण्याची वेळ आली. सुरवातीस खूप अवघडल्या सारखं होत असे, आजकाल जरा अंगवळणी पडून भीड चेपली आहे. हे सगळं ठरलंही अचानक, मानधनासह सन्मानपूर्वक निमंत्रण होतं. पिरंगुट येथील एका कंपनीचा नवव्वा Foundation Day, वर्धापन दिन होता. अॅम्ब्रोझिया, ठिकाण जवळच होतं आणि मला फक्त प्रेरणादायी चार शब्द सांगायचे होते, त्यामुळे फारशी तयारीही करायची नव्हती. कार्यक्रमाच्या ठिकाणी उत्साहाचं वातावरण होतं. पुरुष डार्क निळी पँट आणि पांढरा शर्ट तर रंगीबेरंगी साड्या नेसून सजलेल्या बायका आणि काही धमाल करत खेळणारी मुलं. पन्नासच्या पुढे समुदाय जमला होता. सगळे पिरंगुटच्या ऑफिसात पूजा आटोपून सारे तिथे पोचले होते. आयोजकांपैकी सूट घातलेल्या सूत्रधाराने माझ्या हाती कार्यक्रम पत्रिका दिली. माझं भाषण पहिलं तर इतर सारे त्यानंतर बोलणार होते. हा सर्व कार्यक्रमच तसा अनपेक्षितपणे ठरला होता आणि मला त्या कंपनी बद्दल फारच जुजबी माहिती होती. मनावर आलेलं दडपण आणि सोयीसाठी मी सुचवलं की मी शेवटी बोलतो! पाहुणा असल्यानं ते लगेच मान्य झालं आणि कार्यक्रमाला सुरवात झाली.

कंपनीच्या प्रमुखांनी, राहुल नरुटे यांनी स्वागतपर प्रास्ताविक केलं. मी थोडा निवांत होऊन सारं ऐकू लागलो. एकेक करत चार तरुण, पण गेल्या वर्षात यशस्वी कामगिरी केलेल्या कर्मचाऱ्यांनी काहीशी भीत भीत भाषणं केली. प्रमुखांनी मुद्दाम त्यांना आग्रह केला होता हे जाणवत होतं. नमनालाच शंकर नावाच्या तरुणानी बिनधास मराठीत बोलायला सुरवात केली. हळूहळू साऱ्यांचाच उत्साह, आत्मविश्वास खुलत गेला. एक मुलगी काहीशी घाबरून अडखळत होती पण पठ्ठीनं नेटानं तिचं इंग्रजी भाषण संपवलं! ती बहुदा प्रथमच आणि ते सुध्दा इंग्रजीतून भाषण करत होती. नंतर तिच्या चेहऱ्यावरील समाधान अवर्णनीय होतं! गेल्या नऊ वर्षातील प्रगतीची चढती भाजणी त्या साऱ्यांच्या भाषणातून उलगडत गेली. आत्ता पर्यंतच्या वाटचालीचा अभिमान, कंपनीतील एखाद्या कुटुंबासारखा जिव्हाळा प्रकर्षानं जाणवत होता. माझं मन नकळत एकवीस वर्षं मागे गेलं! माझी संस्था व्यवस्थापकीय प्रशिक्षण उपक्रम करते. त्या अकराव्व्या वर्षी, एकाच महिन्यात आम्ही अकरा उपक्रम केले होते. वर्धापन दिनाच्या पार्टी निमित्तानं सारे जमले होते. ’11 Up and Going Strong!’ अश्या अर्थाचं काहीतरी लिहिलेला काळा Tee शर्ट साऱ्यांनी मोठ्या अभिमानानं परिधान केला होता आणि हसत खेळत सारेच धमाल मूडमध्ये होते. तोच कौटुंबिक जिव्हाळा मला समोर दिसत होता. ही कंपनी आता एका नव्या उंबरठ्यापाशी होती!

कुठल्याही उद्योगाच्या, संस्थेच्या आयुष्यात असा टप्पा येतोच. तुमचं उत्पादन, तुम्ही देत असलेली सेवा आणि या क्षेत्रातील ज्ञान महत्त्वाचं असतंच! परंतु तुमचा उद्योग, संस्था वाढवणे ही देखील एक प्रक्रिया असते आणि यातील ज्ञान बहुदा नसतं. पण त्या प्रवासात आपण चुकत माकत शिकत जातो. एक जोश, उदंड ऊर्जा आणि आत्मविश्वास असतो, विशेषतः त्या उद्योगाच्या प्रवर्तकाकडे, लिडरकडे. सुरवातीस दोन/चार मग दहा, तदनंतर पंचवीस असा प्रवास सुरू राहतो. खूप कष्ट, धडपड आणि मग टप्प्या टप्प्यानं येणारं यश. ती एक धुंदी, नशा असते. सुरवातीची भीती, अपरिपक्वता, येणारं दडपण त्यातून घडणारे विनोद आणि यातूनच सारे जवळ येत जातात. याच काळात कंपनीतील साऱ्यांचं जणू एक कुटुंब बनतं. एकमेकांचा आधार वाटतो, एकमेकांच्या सुखदुःखात सारे सहभागी असतात, फार आनंदाचे दिवस असतात. पण इथून पुढे एक सपाटीचा प्रदेश सुरू होतो! खूपशा गोष्टी सवयीनं घडत जातात. अनुभव गाठीशी असतो, अडचणी येत राहतात पण यशाची सम पातळी राखण्याइतके सारेच वाकबगार झालेले असतात. अश्या वेळेस निष्ठा, सचोटी, प्रामाणिकपणा हे मोठे गुण ठरतात. मैत्री, नाती खूप महत्त्वाची असतात. नकळत किरकोळ हेवेदावे, कुरबुरी सुरू होतात. सारेच ‘आल इज वेल’ असं एकमेकांना सांगत असतात. त्या दिवशी स्टेजवर बसलो असता हे सारं मला प्रकर्षानं जाणवत होतं, हीच वेळ धोक्याची असते!

सोबती तेच असतात, तावून सुलाखून निघालेले मित्र आता सहकारी असतात. पण प्रगती, नाविन्याची आस मंदावते, नकळत एक सुस्तपणा येऊ लागतो. सर्जनशीलता लयाला जाऊ लागते. कामगिरी/Performance दुय्यम भासू लागतो. नवी आव्हानं नकोशी वाटू लागतात, ‘चाललंय ते ठीक आहे’ असं वाटण्याचा हा काळ! हे भयानक नाही पण अपरिहार्य निश्चित आहे. मला अश्या वेळेस कात टाकणारा साप आठवतो. वयात आलेला साप वाढत असतो, ते स्वाभाविक आहे. परंतु वाढणारं शरीर जुन्या कातडीत सामावू शकत नाही म्हणून जुनी कातडी गळून पडणं गरजेचं असतं. पण सापाला हे कळतं कसं? सापाच्या डोळ्यांवर पापण्या नसतात, वाढणाऱ्या शरीरामुळे कातडी डोळ्यावर सरकू लागते. सापाला कमी दिसू लागतं. थोडक्यात जुनी कातडी/कात टाकण्याची वेळ आलेली असते. निसर्गानी दिलेला हा इशारा असतो. मग साप तोंड दगडावर, कठीण पृष्ठभागावर आपटून जुनी कातडी विलग करतो. तोंडापाशी तीच कातडी अणकुचीदार काट्यावर अडकवून, जुन्या कातडीच्या खोळीतून टूथपेस्टप्रमाणे नवा साप बाहेर पडतो. ही सारी प्रक्रिया अतोनात क्लेशदायक असते. कात टाकलेला साप अत्यंत चपळ, तजेलदार दिसतो! कुठल्याही उद्योगाच्या, संस्थेच्या संदर्भात हेच घडतं आणि त्याचं आश्चर्य वाटून घेण्याचं कारण नाही. निष्ठा, सचोटी, प्रामाणिकपणा हे अजूनही गुणच असतात, पण आणखी काही गुण, प्रक्रिया सोबत असणं आता गरजेचं असतं. संस्थात्मक वाढीतील हा एक महत्त्वाचा पुढचा टप्पा आहे!

स्थिरतेचं आपल्याला आकर्षण असतं परंतु या जगात ‘स्थिर’ असं काहीच नसतं! जगरहाटी ही नेहमीच ‘गतिशील (Dynamic)’ असते. कुठलीही गोष्ट विकसन पावते किंवा तिचा ऱ्हास होतो, ती लयाला जाते. एकाच ठिकाणी थांबणं हे अशक्य आहे. स्थिरता, परिपूर्णता याचा ध्यास असावा, परंतु या गोष्टी अशक्यप्राय आहेत हेही लक्षात ठेवलं पाहिजे. संस्थात्मक वाढीतील पुढच्या टप्प्यावर संस्थेची पुनर्रचना अपेक्षित असते. आधीच्या टप्प्यावर एका अर्थाने सारेच जणं पडेल ती जबाबदारी स्वीकारून कामं करत राहतात. नव्या रचनेत पुढील पाच ते दहा वर्षातील उद्दिष्टे ठरवून उद्योगातील कामांची शास्त्रशुध्द विभागणी करावी लागते. या विभागणीला अनुसरून विविध संघ (Teams) तयार करावे लागतात. प्रत्येक संघाची उद्दिष्टे, संसाधने आणि मार्गदर्शक सूचना सुस्पष्ट असाव्या लागतात. प्रत्येक संघातील एकजूट आणि संघभावना गरजेची असते. उद्योगातील सर्व संघात एक निकोप, निरोगी स्पर्धा स्वाभाविकपणे असते. परंतु उद्योगाच्या एकूण उद्दिष्टाला बाधा येणार नाही याची काळजी घेणं गरजेचं असतं. एका अर्थानं उद्योगातील/संस्थेतील प्रत्येक सदस्याने उद्योगाच्या ध्येयासाठी (Vision) आणि संघाच्या मर्यादित उद्दिष्टासाठी प्रामाणिक प्रयत्न करणं गरजेच असतं. सकृतदर्शनी हे विरोधाभासी वाटलं तरी ती कुठल्याही प्रगतीशील उद्योगातील वस्तुस्थिती असते. अशा वेळी यातील संतुलन राखणं ही उद्योगातील नेतृत्वाची कसोटी असते.

माझ्या भाषणाची सुरुवात मी ‘11 Up’ पासून केली. माझ्या आयुष्यातील विविध टप्प्यांवरील संभ्रम, यशापयश यांच्या आठवणी सांगताना त्या प्रत्येक वेळी मला शिकता आलेले धडे मी श्रोत्यांसमोर मांडत गेलो. मी मांडत असलेल्या गोष्टींमुळे श्रोत्यांच्या मनात अनेक संदर्भांची उजळणी होत असल्याचं मला जाणवत होतं. संस्थेच्या वर्धापनदिनी एका नव्या उंबरठ्यावर उभं असताना, समोर असलेली आव्हानं, संकटं आणि संधी मी सविस्तरपणे विशद करून सांगत होतो. भाषणापेक्षा श्रोत्यांशी घडत असलेला संवाद माझ्यासाठी उत्साहवर्धक होता. मी सुमारे तासापेक्षा जास्त वेळ बोलत होतो. मग आवरतं घेतांना मी सर्वांनाच मनःपूर्वक शुभेच्छा देऊन माझे ‘प्रेरणादायी चार शब्द’ (?) संपवले!

या भाषणाच्या निमित्तानं मला देखील सिंहावलोकन करण्याची एक अप्रतिम संधी मिळाली. माझ्या संस्थात्मक प्रवासातील चुका, निसटलेल्या संधी आणि अनेक वेळा मिळालेले यश प्रकर्षाने जाणवत होतं. याच प्रवासात जोडलेले मित्र, सहकारी आणि त्यांनी संस्थेच्या जडणघडणीत केलेलं योगदान याचं सुस्पष्ट चित्र माझ्या डोळ्यासमोर होतं. एकाच आठवड्यानंतर आमच्या संस्थेचा ३२वा वर्धापनदिन आम्ही साजरा करणार होतो. त्यामुळेच मोठ्या भावाने धाकट्याला ‘चार शब्द’ सांगण्यासारखा हा प्रकार होता. मला वाटतं कुठल्याही संस्थेच्या जन्मापासून असे वेगवेगळे टप्पे येत जातात. सभोवतालची परिस्थिती, त्यातील आव्हानं बदलत जातात. उद्योगाची/संस्थेची उद्दिष्टं बदलतात. संस्थेतील काही सहकारी सोडून जातात, अनेक नवीन सहकारी जोडले जातात. संस्थेचा विकास अव्याहतपणे सुरु असतो. या साऱ्या प्रवासात प्रामाणिक प्रयत्न, सर्जनशीलता, कल्पकता आणि परिस्थितीनुरूप बदलण्याची क्षमता असणं खूप महत्त्वाचं. कात टाकणं कितीही क्लेशदायक असलं तरी होणाऱ्या वाढीची, विकासाची जाणीव ठेवून त्याला सामोरं जाण्याचं साहस असणं महत्वाचं! ‘साहसे श्री: प्रतिवसति!’ या उक्तीची आठवण अश्या वेळी साहजिकच होते. 

• वसंत वसंत लिमये