प्रथम तुज पाहता… (लेख ३)

किशोर वयात मी ठाण्याच्या समर्थ व्यायाम मंडळाच्या विहिरीत पोहायला शिकलो. तेव्हा आम्ही शिकाऊ मंडळी सील केलेला रिकामा डालडाचा डबा ‘Life Jacket’ प्रमाणे कमरेला बांधत असू. मला इतिहासाची आवड आहे, परंतु मी इतिहास संशोधक नाही. मध्य आशियातील उझ्बेकिस्तान म्हणजे गेल्या अडीच हजार वर्षांतील असंख्य घटना, राजवटी आणि व्यक्ती यांनी खच्चून भरलेला मनोरंजक इतिहास. माझी उझ्बेकिस्तान भेट फक्त एक आठवड्याची होती. मला डालडाचा डबा बांधून अथांग सागराच्या मध्यभागी पृष्ठभागावर तरंगत असल्यासारखं वाटत होतं! ११ एप्रिलच्या सकाळी अकबर, म्हणजे माझा गाईड मला ताश्कंद स्टेशनवर सोडायला आला होता.

उत्तम रेल्वे ही भूतकाळातील सोव्हिएत राजवटीची देणगी आहे. उझ्बेगी भाषेत रेल्वे स्टेशनला ‘Vokzal’ म्हणतात, हा रशियन शब्द असावा. स्टेशन कसलं, मला तर एयरपोर्टवर शिरत असल्याचा भास झाला. प्रशस्त देखणी आधुनिक इमारत. सामानाची X-Ray तपासणी, QR कोडवालं तिकीट आणि पासपोर्ट तपासणी असे सारे सोपस्कार झाले. स्टेशन, प्लॅटफॉर्म यावरील स्वच्छता दृष्ट लागण्यासारखी होती.

सकाळी साडे आठच्या गाडीनं ५६० कि.मी. अंतरावर असलेल्या बुखाराला मी निघालो होतो. ‘Talgo’ या स्पॅनिश कंपनीनं बनवलेली ‘Afrosiyob’ नावाच्या बुलेट ट्रेननी मी प्रवास करणार होतो. या गाडीचा कमाल वेग ताशी २२० कि.मी. असू शकतो आणि केवळ साडे तीन तासात ही गाडी मला बुखाराला घेऊन जाणार होती.

या साऱ्याच प्रदेशात कोरडं, अतिशीत आणि अतिउष्ण असं हवामान. गाडीत शिरतांना रुबाबदार टीसी आणि हवाई सुंदरी प्रमाणे दिसणाऱ्या परिचारिकेने स्वागत केलं. साऱ्या देशात दोनच प्रमुख नद्या आणि बहुतांश वाळवंटी प्रदेश. इथे बेताचाच पाऊस आणि यामुळेच पाण्याला खूप महत्त्व. गेल्या अडीच हजार वर्षांपूर्वीपासून शेतीसाठी आणि पिण्याच्या पाण्यासाठी कालवे काढण्याची योजना अस्तित्वात आली.

पाण्याचे साठे, ओअॅसिस यांच्या भरवश्यावरच ‘सिल्क रूट’चा व्यापारी मार्ग अस्तित्वात आला. यालाच पूर्वीच्या कहाण्यातील सुप्रसिद्ध ‘खुष्कीचा मार्ग’ म्हणत असत. ताश्कंदमधून बाहेर पडल्यावर सुमारे १०० कि.मी. पर्यंत कालवे आणि आखीव रेखीव शेतीचे पट्टे दिसत होते. त्यानंतर मात्र बराचसा भाग वाळवंटी प्रदेश आहे. गहू आणि कापूस ही इथली महत्वाची पिकं, परंतु रशियन राजवटीतील अतिलोभामुळे रासायनिक खतांचा वारेमाप वापर करण्यात आला. आज त्याचेच दुष्परिणाम म्हणून शेतं, शेतांचे बांध यावर पांढुरका मिठाचा थर पसरलेला दुरूनही नजरेस पडत होता. गोड लागलं म्हणून मुळापासून खाण्याची प्रवृत्तीच आपल्या मुळावर येणार आहे! प्रवासापूर्वीच्या तयारीत ‘Cynthia Bil’ या बेल्जियन भटक्या मुलीचा ब्लॉग माझ्या वाचनात आला होता. तिच्या शिफारसीनुसार मला शौकत बोल्तायेव या प्रसिद्ध फोटोग्राफरचा आणि त्याच्या ‘आर्ट गेस्ट हाऊस’चा पत्ता सापडला. इंटरनेट, व्हॉट्सअॅप या आजच्या काळातील ही सारी जादू आहे. प्रवासाला निघण्यापूर्वीच माझा शौकतशी संपर्क झाला होता. बाराच्या सुमारास बुखारा स्टेशनवर उतरताच मी टॅक्सी शोधत होतो. अली नावाचा बडबड्या, चतुर टॅक्सी ड्रायव्हर सापडला. मी गेस्ट हाऊसचं नाव सांगताच त्यानी साठ हजार ‘सोम’ मागितले! सोम म्हणजे उझ्बेगी चलन. या चलनाचा विनिमयाचा दर मोठा गमतीशीर आहे. आपला एक रुपया म्हणजे १४० सोम, थोडक्यात एका सोमची किंमत एक पैशाहूनही कमी आहे. ह्यामुळेच साध्या किमतीसुद्धा ऐकताना मनावर दडपण येतं. शौकतनी अंदाज दिल्याप्रमाणे मी तीस हजार सोमसाठी हटून बसलो. (घासाघीस करण्यासाठी अनेकदा वापरलेली चोरबाजारातील सवय!) अली बेट्यानं आणखी दोन ‘पाशिंदर’ उचलले आणि गडी तयार झाला. स्टेशनवरून निघून मी तडक गेस्ट हाऊसला निघालो. वाटेत बुखारातील प्राचीन ‘आर्क’ किल्ल्याचं दर्शन झालं.

दूरवर मिनार आणि निळे घुमट डोकावत होते. बुखाराच्या ऐतिहासिक खुणा जागोजागी दिसू लागल्या. मी मोठ्या आनंदात होतो. एका कच्च्या रस्त्याच्या तोंडाशी अलीनं मला सोडलं. आपण कुठल्या भलत्या ठिकाणी राहणार आहोत असा प्रश्न मला भेडसावत होता. कच्च्या रस्त्यावरून १०० मी. पुढे जाताच, एका चिंचोळ्या गल्लीच्या तोंडाशी शौकतचा मुलगा हफीज माझी वाट पाहत उभा होता. त्याला भेटताच माझा जीव भांड्यात पडला. एखाद्या छोट्या गावात, जुन्या वाईत किंवा शंभर वर्षांपूर्वीच्या मुंजाबाच्या बोळात शिरत असल्यासारखं मला वाटलं! मधे चौक असलेलं, सुमारे दीडशे वर्षं जुनं दुमजली घर. गल्लीत शिरताच नजरेत भरलेली गोष्ट म्हणजे बाहेरून प्लास्टर न केलेल्या भिंती आणि त्यातून उठून दिसणाऱ्या चपट्या विटा. इथे उन्हात वाळवलेल्या आणि भाजलेल्या अश्या दोन्ही विटा वापरतात आणि ही खूप जुनी परंपरा आहे.

माझ्या अंदाजानुसार अश्याच विटा पेशवाईत आपल्याकडे बनवत असावेत. असे अनेक सांस्कृतिक स्नेहसंबंध अनेक ठिकाणी जाणवत होते.

Art Guest House मधे शिरताच तिथे एका उझ्बेगी सिनेमाचं शुटींग चालू असल्याचं लक्षात आलं. दोनच मिनटात शौकत भेटला. सावळा वर्ण, हनुवटीवर करडी दाढी, भारतीय वाटावा असा चेहरा आणि तोकडं इंग्रजी. पण तो आणि त्याची पत्नी उम्मीदा खूप अगत्यशील.

शौकत गेली ४० वर्षं फोटोग्राफी करतो, परदेशातही त्याची प्रदर्शनं झाली आहेत, चित्रकार आहे आणि सगळ्यात महत्त्वाचं म्हणजे झकास माणूस आहे. आमची लगेच गट्टी जमली. संध्याकाळी शुटींग आटपल्यावर ‘व्होडका’संगे आमच्या गप्पा रंगल्या. उम्मीदानं प्रेमानं जेऊ घातलं. बुखारावर पर्शियन आणि ताजिक पगडा जास्त आणि शौकत त्याबद्दल खूप अभिमानी. तो खूप मोकळेपणानं इतिहासाबद्दल बोलत होता पण सध्याच्या राजकारणाबद्दल त्रोटक नाराजी व्यक्त करण्या पलिकडे कटाक्षानं मौन! गमतीचा भाग म्हणजे हे मला सर्वदूर आढळलं. रशियन राजवटीकडून भेट मिळालेल्या सरकारी वरवंट्याचा अदृश्य धाक सगळीकडे जाणवला! शौकतच्या रुपानं मला खराखुरा उझ्बेगी माणूस भेटला होता. हिंदी त्याला जवळपास येत नाही, पण किशोरदा, रफी, लता आणि आशा यांच्यावर त्याची विशेष भक्ती. उम्मीदाची नाराजी असतांनाही, चित्र काढतांना दणदणीत सिस्टीमवर हिंदी संगीत लावणारा हा गप्पिष्ट मित्र. खुद्द राज कपूर, धर्मेंद्र यांना भेटलेला, धर्मेंद्रचा नातू याच्याकडे राहून गेलेला. शौकत उझबेकिस्तानच्या संमिश्र सांस्कृतिक वाराश्याबद्दल भरभरून बोलत होता. भारतात कधीही ये, असं निमंत्रण मी त्याला लगेच देऊन टाकलं! सकाळी तो मला स्थानिक बाजारात घेऊन गेला. मला आठवडी बाजाराची आठवण झाली.

पूर्वी हा बझार यहुदी म्हणजेच ज्यू आणि मुस्लीम वस्तीच्या सीमेवर होता. दुसऱ्या महायुध्दानंतर बहुतेक ज्यू अमेरिकेत आणि इस्रायलमध्ये स्थलांतरित झाले. बाजारात त्यानी माझी त्याच्या अंडी विकणाऱ्या वर्गमित्र अहमदशी ओळख करून दिली.

इथला अद्मुऱ्या दह्याचा चक्का नाश्त्याबरोबर खातांना जिभेवर चक्क विरघळला. तारा जुळल्या, सूर जुळले की एका दिवसातही घट्ट मैत्र जमू शकतं हेच खरं!

मला आता बुखारातील दिमाखदार ऐतिहासिक ठिकाणांना भेटी द्यायचे वेध लागले होते!

वसंत वसंत लिमये.