एका नव्या पर्वाची नांदी

सप्टेंबरचा महिना, १९८७ साल असावं. हिमालयातील खडबडीत पहाडी रस्त्यावरून होणारा प्रवास शिक्षेसारखा भासू शकतो, त्यादिवशी मात्र तो मला सत्वपरीक्षेसारखा वाटत होता. उजवीकडे खोल दरीतून खळाळत वाहणारी अल्लड चिनाब, हवेतील मस्त गारवा आणि मधेच घडणारं हिमाच्छादित शिखरांचं दर्शन हाच काय तो दिलासा होता. पोटातील भीती, हुरहूर काही पाठ सोडत नव्हती. सोबतचे सारे हसत खिदळत होते, पण मी मात्र काळजीनं रस्त्यावर नजर ठेवून होतो. वाटेत कीरुच्या अलिकडे जळून कोळसा झालेल्या बसचा सांगाडा दिसला. दूरवर माणसांचा घोळका आणि अस्पष्टपणे घोषणा ऐकू आल्या. माझ्या पोटात खड्डा पडला! त्या दिवशी ‘चक्का जाम’ आंदोलन चालू होतं. नुकत्याच जून मधे निवडणुका झाल्या होत्या आणि त्यासोबत उफाळलेला खूप असंतोष होता. तिथूनच काश्मीर खोऱ्यातील हिंसाचाराची सुरवात झाली असं म्हणतात.

आम्ही लडाखमधील झांस्कर नदीच्या खोऱ्यात असलेल्या पदुम येथून ट्रेकची सुरवात केली होती. सोबत सहा परदेशी पाहुणे, ग्यान आणि फुन्चुक असे आमचे दोन कूक आणि मी. झोंकुल गोम्पा मार्गे आम्ही खड्या चढाईला लागलो. सहा सात दिवसांचा खडतर ट्रेक आटपून, आम्ही १७,५०० फुटांवरील ‘उमासी ला’ पार केला. ला म्हणजे खिंड! शेवटच्या दिवशी नैऋत्येकडील हिमनदीच्या कडेने, पायाच्या घोट्यांची परीक्षा घेणाऱ्या, थकवणाऱ्या दीर्घ कंटाळवाण्या आठ तासांच्या चालीनंतर गुलाबा किंवा गुलाबगढ येथे चिनाब नदीच्या खोऱ्यात पोचलो. अवघड ट्रेक यशस्वी रित्या पूर्ण केल्याने सारेच धमाल खुशीत होते. का कुणास ठाऊक पण आमची जम्मूहून येणारी बस अजून पोचली नव्हती. संध्याकाळी बातमी कळली की खालच्या मार्गावर ‘चक्का जाम’ आंदोलन सुरु आहे आणि त्यानी हिंसक वळण घेतलं आहे. सोबतच्या परदेशी पाहुण्यांची तीन दिवसांनंतर परतीची फ्लाईट होती. तो STDचा जमाना होता, पण फोन लागेनात. त्यामुळे पुढील काहीच खबर मिळणं दुरापास्त झालं होतं. आम्ही सारेच काळजीत पडलो!

गावात इतर काही वाहन, गाडी मिळेल का याची चौकशी करत मी फिरू लागलो. तेव्हा हिमाचल मधील तांडी ते किश्तवार असा रस्ता चिनाब नदीच्या कडेचा पहाड फोडून तयार करण्याचं काम जोरात सुरु होतं. ‘रारंगढांग’ची आठवण करून देणारा हा रस्ता! मी तिथल्या अधिकाऱ्यांशी बोलून पाहिलं. दुर्दैवानी सारीकडेच निराशा झाली. म्हटलं तर अस्मानी संकट होतं. अश्या कारणामुळे फ्लाईट चुकली, तर ‘आपण काय करणार?’ असं म्हणता आलं असतं. पण सेवाभावी उद्योगात केवळ नाईजास्तव स्वीकारायचा तो पर्याय असतो, अशी हाय प्लेसेसची ख्याती होती! जंग जंग पछाडल्यावर गावात एक अॅम्ब्युलन्स सुस्थितीत असल्याचं कळलं. झालं, मी तिथल्या RMOशी बोललो, विनवण्या केल्या. साम दामाचा प्रयोग केल्यावर कुठे तो तयार झाला. प्लॅन सोपा होता, आमच्यातल्या एका ‘गोऱ्या’ला खोटा खोटा जायबंदी करायचा! प्लॅस्टर, बँडेजेस, टोमॅटो सॉसचे रक्त वगैरे अशी रंगभूषा करून, त्या पेशंटला आम्ही तातडीच्या उपचारासाठी जम्मूला नेत असल्याचं ते नाटक!

दुसऱ्या दिवशी सकाळी आम्ही मार्गस्थ झालो. आमच्यातील माईक नावाच्या एका तगड्या गड्याला ‘हात पाय फ्रॅक्चर’ अशी ‘रंगभूषा’ करून सजवला. रस्ता तसा निर्मनुष्य होता. क्वचित दिसणाऱ्या जाळपोळीच्या खुणा धडकी भरवणाऱ्या होत्या. कीरुपाशी मी सगळ्यांना सावध केलं. माईक कण्हत विव्हळू लागला, सारे गंभीर चेहरे करून त्याला धीर देऊ लागले. मी हलक्या आवाजात ‘ओव्हर अॅक्टिंग’ करू नका म्हणून साऱ्यांना तंबी दिली. हातात काठ्या, दंडुके घेतलेल्या घोळक्यापाशी आम्ही गाडी हळू केली. करड्या रंगाचे डगले, भरघोस दाढ्या, धारदार नाकं, पिंगट डोळ्यात संशय आणि द्वेष दिसत होता. नशीब, गाडीतील ‘पेशंट’कडे पाहून त्या नजरा निवळल्या आणि ‘जाने दो’ असा इशारा त्यातल्या एकानं दिला. पडत्या फळाची आज्ञा घेऊन आम्ही तिथून चिंगाट सुटलो! एक मोठं संकट टळलं होतं! पुढच्याच वळणावर गाव दिसेनासं होताच, साऱ्यांनी खळखळून हसत सुटकेचा निश्वास टाकला.

१९८५ ते १९९२ या काळात असे अनेक रोमांचकारक प्रसंग आणि धमाल ट्रेक करण्याचा योग आला. इंग्लंडमधील हाय प्लेसेसचा भारतीय अवतार होता ‘हाय प्लेसेस इंडिया’ आणि हा माझा स्वतंत्र उद्योग होता. ‘हाय प्लेसेस इंडिया’चा पसारा हळूहळू वाढत होता. आम्ही दहा/बारा जणं होतो, माझ्या ठाण्याच्या घरीच नाममात्र ऑफिस होतं. याच काळात ८५ सालातील कोकणकडा चढाई, ८६ साली ‘कामेट’ आणि ८८ साली ‘कांचनजुंगा’ अश्या महात्त्वाकांक्षी मोहिमा झाल्या. ८८ सालीच लहान शाळकरी मुलांसाठी साहस शिबिरे ‘रानफूल’ या संस्थेमार्फत सुरु झाली होती. मृणाल परांजपेची ओळख याच काळातील. तेव्हा ती Researchच्या माध्यमातून Outdoor Educationचा मुलांच्या व्यक्तिमत्वावर होणारा परिणाम यावर संशोधन करत होती. नव्वद सालापर्यंत हाय प्लेसेसचे वर्षात १४/१५ ट्रेक हिमालयात जात असत.

१९८५ साली पहिला ब्रिटीश मंडळींचा ट्रेक आम्ही हिमालयात घेऊन गेलो होतो. त्यानंतर दरवर्षी नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी या कालखंडात मी इंग्लंडला मार्केटिंग मधे मदत करण्यासाठी जात असे. सुरवातीस 15 Spring Hill येथे बॉब आणि मेरीच्या घरीच ऑफिस होतं. तीन वर्षानंतर तेच ऑफिस Globe Works येथील प्रशस्त जागेत स्थलांतरित झालं. दरवर्षी ‘In High Places’ या नावाने, एक दीड तासाचे दृक-श्राव्य सादरीकरण घेऊन आम्ही देशातील प्रमुख २५/२६ शहरांमध्ये ‘रोड शो’ घेऊन फिरत असू. हे पाहायला ७० ते १०० लोक पैसे देऊन येत असत! आपल्या, स्वतःच्या मार्केटिंग साठी क्लायंट कडून पैसे घेणे ही अफलातून कल्पना होती! अर्थात भावी ट्रेकर्सना त्यातून सविस्तर माहिती त्या बदल्यात मिळत असे हे मात्र खरं! हे सादरीकरण तयार करायची जबाबदारी माझी असे. नोव्हेंबर अखेरीस एका रेकॉर्डिंग स्टुडिओमधे मी स्वतःला दोन आठवडे कोंडून घेत असे. आदल्या वर्षीच्या ट्रेकमधील पारदर्शिका, कॉमेंट्री आणि संगीताचा तो एक धमाल मिलाफ असे. ही सादरीकरणे आणि त्यानिमित्त ‘रोड शो’ मार्फत झालेली भटकंती मी पुरेपूर अनुभवली.

१९८६ सालच्या वारीत आणखी एक धमाल घडली. बॉब आणि मॅक्स यांच्याकडे Outdoor Management Development या विषयातील भरपूर अनुभव होता. मी तिथे असतांना, ते दर वर्षी तसे ४/५ उपक्रम मँचेस्टर युनिव्हर्सिटीसाठी करत असत. Outdoor या विषयातील शिक्षण मी स्कॉटलंड येथे घेतलं असल्यानं Insuranceसाठी काही अडचण नव्हती. मग या कार्यक्रमांमध्ये मी सहाय्यक म्हणून सहभागी होऊ लागलो. हे उपक्रम चार दिवसांचे असत. डार्बीशायर मधील Peak District मधल्या ‘बेकवेल’ येथील Rutland Arms या हॉटेलमधे हे कार्यक्रम होत असत. नवीन विषय, नवे तंत्र, मला हा अनुभव घेतांना खूप मजा आली आणि खूप काही शिकायला मिळालं. या उपक्रमात वापरण्यात येणारे Management Games तयार करणं, प्रस्तरारोहण, केव्हिंग आणि Orienteering म्हणजेच दिशावेध/दिशाशोध यासाठी या तंत्राचा वापर! या साऱ्या गोष्टी शिकणं आणि त्यात वाकबगार होणं ही माझ्यासाठी पर्वणी होती. ‘ट्रेझर हंट’ साठी Old Monsal Dale या उपयोगात नसलेल्या जुन्या रेल्वे मार्गावर, विवक्षित ठिकाणी संकेत-खुणा लपवायला पहाटे जाणे ही धमाल असे. पहाटेच्या धूसर उजेडात बर्फाळ जमिनीवर सश्यांच्या विष्ठेच्या लालसर खुणा, घोड्यांसाठी पाणी पिण्यासाठी असलेली दगडी ‘डोण’ आणि क्वचित दिसणारी हरणं आजही माझ्या आठवणीत कोरलेली आहेत!

कॉर्पोरेट क्षेत्रातील संचालक, व्यवस्थापक यांच्यासाठी साहस आणि निसर्ग यांचा एक वाहन म्हणून वापर करून, संघभावना, नेतृत्वगुण अश्या व्यवस्थापकीय तंत्रांचा विकास करणे हा विषय दुसऱ्या महायुध्दाच्या काळात पाश्चिमात्य देशात विकसित झाला. माझ्यासारख्या भारतीय पार्श्वभूमी आणि मानसिकता असलेल्या माणसासाठी हे सारंच क्रांतीकारी आणि रोमांचक होतं. माझ्या नकळत ही एका नव्या पर्वाची नांदी होती. भारतात ‘रानफूल’ या संस्थेची जोरदार वाटचाल सुरु होती. तेव्हा भारत पेट्रोलियम या कंपनीतील सुंदर कृष्णमूर्ती या HR मॅनेजरची मुलं ८९ साली आमच्या साहस शिबिराला येऊन गेली होती. त्यानिमित्त त्याच्याशी ओळख आणि नंतर मैत्री झाली. सुंदरला मी परदेशात करत असलेल्या Outdoor Management Development उपक्रमांची माहिती झाली. विषय त्याच्या जिव्हाळ्याचा असल्यानं, आमच्या त्या संदर्भात अनेकदा गप्पा होत असत. एकदा तो अचानक म्हणाला, ‘Vasant, we have read a lot about this! आम्हाला आमच्या मॅनेजर्ससाठी असा कार्यक्रम करायचा आहे. तुझ्याकडे या क्षेत्रातील अनुभव आहे, तू आमच्यासाठी असा कार्यक्रम करणार का?